تاریخچه ی اسکله های بندر بوشهر

به قلم سید حسام مزارعی ، کارشناس ارتباطات دریایی

بخش اول

 استان بوشهر با مساحتی در حدود ۲۳ هزار و ۱۶۷ کیلومتر مربع و دارا بودن 937 کیلومتر نوار ساحلی با خلیج فارس دارای بنادر کوچک و بزرگ بسیاری است که مهم ترین و بزرگترین آنها در زمینه حمل کالاهای تجاری به بندر بوشهر است. بندر بوشهر در منتهی الیه شمال شبه جزیره ای کوچک در کناره شمالی خلیج فارس در نقطه ای به مختصات ۲۸ درجه و ۵۸ دقیقه شمالی و ۵۰ درجه و ۵۰ دقیقه شرقی قرار گرفته است.

در شماره ابتدایی به نقش مهم بندر بوشهر در گذر زمان سخن راندیم و در این شماره برآنیم که از پیشینه اسکله های بندر مطالبی را ارایه دهیم .

اولین اسکله تجاری

به طور رسمی ، اولین اسکله تجاری بندر بوشهر به صورت سنگی با پوشش سطحی از الوار در قسمت میانی خور سلطانی ( اسکله ۷ کنونی و روبروی برج بندر ) در تاریخ ۱۸۹۱ میلادی ( پس از عمق یابی و طراحی نقشه های فادومیک توسط دولت بریتانیا ) ساخته شد . در آن زمان عمق آب پای اسکله ساخته شده تا نقطه مرکزی خور سلطانی حدود ۵/۵ در مقیاس فادوم بوده است .

در باب ساختن اسکله مذکور اگر چه در کتاب یادداشت های "دادمور واتس" به قلم "افشین پرتو" سخنی از موقعیت دقیق اسکله نیست اما جزییات ساخت اسکله اینگونه آمده است :

« ... امروز نخستین کشتی باری حامل برخی از ملزومات ساختن اسکله جدید در بوشهر از بمبئی رسید . دیروز هم مهندس توماس برکین مسئول ساخت اسکله با تنی چند از همراهانش از راه رسیدند و بلافاصله خواهان تشکیل گروهی از کارگران برای آغاز کار شدند . نهم آوریل ۱۸۹۲ میلادی ( ۲۱ فروردین ۱۲۷۱ خورشیدی ) محل ساخت اسکله را تعیین نموده و امروز من به همراه او موفق به دیدار با نظام السلطنه شدیم و برکین توضیحات لازم را برای چگونگی انتخاب محل ساخت اسکله به او داد .

۲۵ فروردین ماه ۱۲۷۱ خورشیدی کار ساخت و ساز اسکله آغاز شد . امروز که به محل احداث اسکله رفتم ، شاید بیش از ۲۰۰ کارگر مشغول کندن محل نصب اسکله بودند . برکین سخت در تلاش است . دیروز به من گفت که لرد کرزن از او خواسته تا هر چه زودتر ساخت اسکله به پایان برساند .چون با توجه به تغییراتی که در جهان در حال روی دادن است ،یک روز تأخیر هم می تواند برای ما ضرر داشته باشد ».

نکته جالب در مورد کاربری این اسکله را در صفحه ۱۰۸ کتاب اینگونه اشاره نموده جایی که حاکم فارس معتمدالدوله می پرسد این اسکله جدید تنها برای پهلوگرفتن کشتی های انگلیسی است ؟ دادمور واتس پاسخ می دهد : « ... خیر . در این اسکله کشتی های ایرانی نیز می توانند پهلو بگیرند ولی رقبای تجاری ما حق ورود به این اسکله را نخواهند داشت ». ایشان در ادامه می گوید : « ما در تلاشیم که علاوه بر بدست آوردن سود ، به نوعی نیازهای بازار ایران را نیز تامین کنیم و زمینه مناسبی برای صادرات ایران فراهم آوریم. ما تابع قوانین گمرکی شما هستیم و در اسکله جدید با پرداخت حقوق گمرکی کالا تخلیه می کنیم ».

ص ۱۱۹ کتاب در باب افتتاح این اسکله آمده است: « شنبه ۱۹ تیر ۱۲۷۱ خورشیدی کار ساخت اسکله به پایان رسید و نظام السلطنه برای افتتاح آن خواست که کشتی ،پرسپولیس باشد که در آن کناره می گیرد و لنگر می اندازد . همه در بندر بودیم . اسکله نمای زیبایی دارد . جمعیت بسیار زیادی برای تماشای کناره گرفتن اولین کشتی در این اسکله جمع شده اند . وقتی کشتی پرسپولیس از دور نمایان شد ، برخی هورا کشیدند و برخی دعا می خواندند . در میان سر و صدا ،کشتی پرسپولیس آرام آرام کناره گرفت و لنگر انداخت . یکی آمد و جملاتی از کتاب آسمانی مسلمانان خواند و در پایان همه فریاد کشیدند و ناخدای پرسپولیس ، نظام السلطنه امیر تومان را به روی عرشه ی کشتی دعوت کرد . او از پله ها بالا رفت و بعد به عنوان اولین نفر پایین آمد".

اولین اسکله نظامی

تا پیش از این ، خور بندر با عمق طبیعی برای امر تجارت و ماهیگیری و نظامی استفاده می شده است . در نگاه اول توجه دولتمردان در دوران گذشته بیشتر با رویکرد نظامی و استراتژیک بوده است . گرچه از متن نوشته های بدست رسیده ، قدمت تجاری بودن بندر بوشهر کاملا مشهود است .

بنابراین ، تنها اسکله ساخته شده در آن زمان در پوزه شمالی بندر بوشهر ، اسکله نظامی کوچکی بود که فقط شناورهای نظامی به آن پهلوگیری می کردند . طول این اسکله چیزی حدود 70 متر بوده است . اسکله ای با پایه های فلزی و پوشش چوبی که فقط به منظور نظامی ساخته شده بود . تاریخ دقیقی از ساخت این اسکله موجود نیست اما می توان آن را مربوط به دوره نادرشاه افشار و رونق بندر بوشهر دانست .

  شناورهای سنتی  باری که از بنادری چون ملیوار در هند، زنگبار در افریقا و بنادر جنوبی خلیج فارس به قصد تجارت به این بندر می آمدند، در حاشیه غربی داخل خور بندر برای تخلیه و بارگیری  پهلو می گرفتند. شرایط بازار و انبار های نگهداری کالا و دفاتر تجار در بوشهر درست در کنار بار انداز قرار داشت. ذکر این نکته ضروری است که از آنچه که ما بعنوان اسکله می شناسیم خبری نبود و کشتی ها باید با نزدیک شدن به ساحل تا جایی که امکان پذیر بود برای تخلیه بار خود توسط خدمه و کارگران اسکله اقدام می کردند.

 اما توسعه بندر بوشهر ، بدون توجه به افزایش ظرفیت  بار انداز ها و اسکله ها امکان پذیر نبود و در طول دهه های متوالی اسکله های بندر بوشهر هم دستخوش تغییراتی شدند.

گرچه مدت زمان زیادی طول کشید اما تغییرات بخصوص در نیم قرن اخیر قابل توجه است.

ادامه دارد ...

منابع و ماخذ:

• راهنمای خلیج فارس ، ج.ج لوریمر ، مترجم سید محمد حسن نبوی

• ظهور و سقوط بوشهر ، ویلهم فلور ، مترجم حسن زنگنه ، سال 87

• یادداشت های دادمور واتس ، افشین پرتو

• مقاله پژوهشی همکار فرهیخته اسماعیل میگلی

• سایت اداره بنادر و دریانوردی استان بوشهر